Porozumiewając się między sobą używamy języka werbalnego, czyli mówionego oraz komunikacji niewerbalnej, na którą składa się nasza mowa ciała (m.in. gesty, mimika, postawa ciała). Opiekując się osobą chorą, która nie mówi zapominamy jednak o tym, że język stanowi tylko 7% całej naszej komunikacji. Popatrzmy na osoby Głuche, które na co dzień posługują się językiem wizualno-przestrzennym, zwanym Polskim Językiem Migowym (PJM). Ogromną rolę w ich komunikacji odgrywają ręce i mimika twarzy.[1]

Warto więc pamiętać, że możliwość porozumienia z osobą chorą, która nie mówi, zapewniają gesty, spojrzenie, wyraz twarzy, czy sposób poruszania się. Dzięki takiemu przekazowi informacja może docierać od opiekuna/opiekunki do chorego/chorej i w drugą stronę.

Kontakt z chorym/chorą może ułatwić:

empatia, czyli współodczuwanie,
kontakt wzrokowy, dający poczucie bezpieczeństwa oraz możliwość odczytywania słów z ruchu warg,
obserwacja mimiki twarzy, ułatwiająca odczytywanie komunikatu,
używanie krótkich zdań i pytań, na które chory/a może odpowiedzieć „tak”, „nie” lub kiwnąć głową,
wyraźne i spokojne mówienie,
zamiana słów na gesty, podczas komunikowania jakiejś czynności.[2]

Porozumiewanie się z niemówiącą osobą chorą może ułatwić nam również komunikacja alternatywna i wspomagająca (AAC), która została stworzona z myślą o osobach z niepełnosprawnością intelektualną i osobach chorych, które nie posługują się mową werbalną. AAC skierowana jest też do osób ze spektrum autyzmu, mózgowym porażeniem dziecięcym, zaburzoną kontrolą aparatu mowy, z uszkodzonym ośrodkowym układem nerwowym (OUN) w następstwie chorób oraz z zespołami uwarunkowanymi genetycznie.[3]

Komunikacja alternatywna wykorzystywana jest w sytuacjach, kiedy jest możliwy kontakt twarzą w twarz między rozmówcami. Zamiast mowy używa się systemów znakowych, graficznych, manualnych, pisemnych lub alfabetu Morse’a (zestaw dźwięków, błysków światła, impulsów elektrycznych lub znaków popularnie zwanych kreską i kropką[4]).

Komunikacja wspomagająca wzmacnia umiejętności werbalne chorego/chorej w sytuacjach, gdy ma on/a ograniczoną umiejętność mówienia. Komunikacja wzmacniająca jest dobierana indywidualnie do potrzeb osoby.[5]

[1]https://pl.wikipedia.org/wiki/Polski_j%C4%99zyk_migowy

[2]https://www.poradnikzdrowie.pl/sprawdz-sie/niezbednik-pacjenta/jak-opiekowac-sie-osoba-chora-ktora-nie-mowi-aa-aitc-zd8P-AK1s.html

[3]https://polki.pl/zdrowie/choroby,jak-komunikowac-sie-z-osoba-niemowiaca,10385061,artykul.html

[4] https://pl.wikipedia.org/wiki/Kod_Morse%E2%80%99a

[5]https://polki.pl/zdrowie/choroby,jak-komunikowac-sie-z-osoba-niemowiaca,10385061,artykul.html

Rodzaje znaków stosowanych w AAC

Znaki przestrzenno–dotykowe:

system symboli jednoznacznych – przedmioty, ich miniatury lub fragmenty symbolizujące dany przedmiot,[1]
miniatury i znaki trójwymiarowe adaptowane,
alfabet punktowy do dłoni stosowany w komunikacji z osobami głuchoniewidomymi (alfabet Lorma) – wszystkie litery, cyfry oraz znaki niezbędne do przekazywania informacji są rozmieszczone w ściśle określonych miejscach lewej dłoni i stanowią punkty.[2]

Znaki manualne:

gesty naturalne,
znaki manualne MAKATON -system prostych gestów i znaków graficznych, które służą do porozumiewania się. Przeznaczony jest dla osób, które w niewielkim stopniu posługują się mową werbalną lub nie mówią w ogóle, ponadto słabo rozumieją wypowiedzi słowne,[3]
KOGHAMO – komunikacja gestykulacyjna dla osób z niepełnosprawnością ruchu. W większości są to gesty naturalne, którymi podkreśla się wypowiadane słowa, np. grzecznościowe (witaj, dziękuję, proszę), określające czynności (myć się, jeść, spać) lub uczucia i emocje. W tym ostatnim przypadku ważna jest ekspresja ciała i mimika twarzy,[4]
Język migowy – język wizualno–przestrzenny służący do porozumiewania się bez używania narządu słuchu,[5]
Alfabet palcowy (daktylografia) – mowa palcowa, polegająca na układaniu palców jednej lub obydwu dłoni. Każdej literze lub liczbie odpowiada określony znak daktylograficzny.[6]

Znaki graficzne:

Piktogramy (PIC) – system znaków obrazkowych – białych znaków na czarnym tle, odpowiednich dla osób ze słabym rozumieniem mowy, które potrzebują określonej ilości słów do porozumiewania się, bez stosowania złożonych struktur językowych. Za pomocą piktogramu można przekazać jedną informację[7]
PCS – system kolorowych symboli, które ukazują obrazkowo znaczenie słowa, zwyczajowo używanej frazy, zwrotu grzecznościowego[8]
System symboli BLISS – słowa przedstawiane są w postaci rysunku. Dzięki symbolom można nazwać przedmioty, uczucia, emocje i budować z nich całe wypowiedzi.[9]
Znaki graficzne MAKATON
Rysunki
Litery, sylaby, wyrazy.

AAC można stosować na trzy sposoby: jako stała, czasowa metoda komunikacji oraz jako metoda specjalistycznej strategii uczenia się. Żeby wybrać odpowiednią metodę należy wziąć pod uwagę:

intelektualne możliwości osoby
percepcję wzrokową i słuchowa
możliwości motoryczne
indywidualne preferencje
możliwości przystosowania środowiska
cel wprowadzenia AAC[10]

Mając do dyspozycji tak różnorodne formy komunikacji możemy dobrać odpowiednią metodę do potrzeb osoby z niepełnosprawnością, czy chorej. Pozwoli ona na poznawanie świata i najbliższego otoczenia, nawiązywanie relacji, wymianę informacji i podtrzymywanie kontaktu z osobą pozbawioną sprawności mówienia.[11]

Na koniec, kilka wskazówek:

nie każda osoba, która nie mówi jest osobą z niepełnosprawnością intelektualną,
zamiast domyślać się, pytaj.
bądź szczery/a,
nigdy nie pozostawiaj nie zakończonej lub nieudanej rozmowy. Doprowadź ją do końca[12].

[1] http://www.poradnik-logopedyczny.pl/komunikacja-alternatywna/komunikacja-alternatywna/255/picture-comunication.html

[2] http://poradnik-logopedyczny.pl/komunikacja-alternatywna/komunikacja-alternatywna/245/alfabet-punktowy.html

[3] http://www.piktogramy.com.pl/piktogramy/aac/

[4 ] http://www.poradnik-logopedyczny.pl/komunikacja-alternatywna/komunikacja-alternatywna/242/coghamo-belgijski-system-gestow.html

[5] https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C4%99zyk_migowy

[6] http://www.poradnik-logopedyczny.pl/komunikacja-alternatywna/komunikacja-alternatywna/249/daktylografia.html

[7] http://www.piktogramy.com.pl/piktogramy/aac/

[8] http://www.piktogramy.com.pl/piktogramy/aac/

[9] http://www.gabinet-logopedyczny.com/symbole-blissa/

[10] http://www.piktogramy.com.pl/piktogramy/aac/

[11] https://polki.pl/zdrowie/choroby,jak-komunikowac-sie-z-osoba-niemowiaca,10385061,artykul.html

[12] https://mockomunikacji.com/2016/07/20/jak-rozmawiac-z-osoba-niemowiaca/